Czy wiesz, co piszesz? Albo co czytasz? Te pytania mogą brzmieć banalnie, ale większość ludzi musiałaby się zastanowić trzy razy, do jakiej kategorii zalicza się ich dzieło. I ma to znaczenie nie tylko wtedy, gdy trzeba ustalić, na którą półkę w księgarni powędruje nasza książka lub gdzie znajdziemy interesującą nas pozycję - warto określić jej rodzaj jeszcze przed zakończeniem pracy! Pomoże ci w tym ten spis...

Na początek parę słów ode mnie. Jak pisać lepiej to (nie)zupełnie nowa seria na blogu - wgryzłam się już troch temat w poście opiewającym fenomen blogów RPG - i prawdopodobnie zagości tu na dłużej. Będzie dotyczyć samej istoty pisania, tym samym zawiera wskazówki dla pisarzy jak zacząć pisać teksty, jak je rozplanować, ustalić bohaterów, wyćwiczyć nasz mózg i doprowadzić fabułę od początku do końca. Myślę, że pojawią się też rady do tekstów marketingowych. Słowo to klucz w jakiejkolwiek komunikacji przez internet, dlatego warto je samodzielnie szlifować.

Przelewam tu po prostu doświadczenie zdobyte podczas około 9 lat przelewania na papier swoich wyobrażeń, w tym setek opowiadań, dziesiątek artykułów blogowych i wielu innych tekstów. Mam nadzieję, że seria dobrze się przyjmie. Dziś chciałabym przedstawić Wam najbardziej przejrzysty podział literatury, jaki udało mi się stworzyć.

Warto by się zastanowić, po co nam w ogóle taki rozłam, ustanowiony już w czasach starożytnych. W jakim celu przyklejamy każdej książce jakąś ogólnikową łatkę? Czy musimy zawsze wszystko oznaczać bezdusznymi etykietkami, zwłaszcza w tak szczególnej, wolnej dziedzinie, jaką jest literatura? 

Ponadto równocześnie zaczynamy dzielić również autorów na tych specjalistów od thrillerów, tych od komedii i tych od science fiction. Kiedy nagle fantastycznemu pisarzowi przyjdzie do głowy napisać dramat, choćby i jeden z lepszych, to ze sprzedażą też może być... dramat. Sami czytelnicy czasami zamykają się na inne książki, deklarując, że czytają tylko beletrystykę albo kryminały.

Każdy utwór literacki realizuje założenia gatunkowe na swój indywidualny sposób, ale mimo wszystko nie ma takiego tekstu, który nie posiadałby właściwości któregoś gatunku. Nie są to oficjalne sformułowania, raczej pewne ,,typy" twórczości, ale jednak podczas czytania wyznaczają one reguły gry. Inaczej będziemy traktować powieść, a inaczej poemat. 

Dlaczego kiedy sięgasz na półkę w bibliotece wiesz, czego mniej więcej możesz się spodziewać? Właśnie dzięki oznaczeniom powyżej! Nie będziesz miał również problemu z zakupem książki znajomemu, o którym wiesz, że lubi kryminały  - od razu skierujesz się do odpowiedniego działu. Sama w swojej biblioteczce stosuję pewien podział książek. Chociaż należy traktować je z przymrużeniem oka, gatunki literackie ułatwiają nam życie.

Taki podział służy nie tylko czytelnikowi, ale i autorowi! Dobrze jest zidentyfikować gatunek, do którego zalicza się nasz twór, jeszcze na etapie tworzenia. W ten sposób na pewno łatwiej nam będzie ustalić strukturę książki. Wiemy również, co pisać w konkursach literackich. Ponadto czytając poniższą listę możesz nabrać ochoty na wypróbowanie któregoś stylu, co może być ciekawą przygodą...

Gatunek literacki często jest też wyznacznikiem jakości. Wystarczy, że zestawimy sobie romans z science fiction, lub kryminał z analizą psychologiczną - który z nich wydaje ci się poważniejszy? Stawiają one pewną granicę pomiędzy literaturą ambitną a rozrywkową, przeznaczoną dla szerokiego grona odbiorców.

Jakie wybrać rodzaje książek?

Rodzaje literackie pełnią nadrzędną funkcję w klasyfikacji twórczości pisarskiej. W ich obrębie wyróżniamy poszczególne gatunki. Głównym wyznacznikiem przynależności dzieła do danego rodzaju jest organizacja językowa, stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego i sposób jego ukazywania. Klasyczny, stosowany od wieków podział brzmi:

Liryka

Sama nazwa tego rodzaju literackiego pochodzi od nazwy instrumentu, przy którego akompaniamencie antyczni poeci deklamowali swoje dzieła - liry.

Pierwszym, co przychodzi nam do głowy, gdy słyszymy o liryce, jest wiersz. Choć faktycznie większość lirycznych utworów jest wierszowanych, nie jest to regułą. Pewnym jest natomiast występowanie podmiotu lirycznego, który opisuje swoje wewnętrzne przeżycia i rozterki. Inne charakterystyczne cechy liryki to:

• Całkowicie subiektywny opis odczuć
• Najczęściej w formie monologu, rzadziej dialogu
• Liczne środki stylistyczne i poetyckie
• Nadawanie tekstom rytmu

Epika

Praprzodkiem epiki były dawne podania ludowe, przez długi czas przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie. Kiedy zaczęto je spisywać, powstały pierwsze gatunki epickie. Epikę odróżnimy od innych rodzajów na podstawie obecności narratora - osoby, która opisuje przedstawione wydarzenia. 

• Spojrzenie obiektywne lub subiektywne
• Narracja pierwszo- lub trzecioosobowa, sporadycznie drugoosobowa
• Zdarzenia zmyślone lub prawdziwe, rozbudowana fabuła
• Pisane przeważnie prozą

Dramat

Jest pomostem łączącym teatr z literaturą. To wszystkie teksty przypominające scenariusze przedstawień. Mimo wszystko mogą być całkiem interesującą lekturą. Postacie, wydarzenia i miejsce akcji poznajemy poprzez działanie lub wypowiedzi bohaterów. 

• Podmiot literacki, jeśli już, w bardzo ograniczonym zakresie
• Występowanie didaskaliów, np. Odbiega w las
• Podział na akty i sceny
• Zakończenie szczęśliwe lub tragiczne

Jakie są gatunki literackie?

Mają charakter historyczny. W przeciwieństwie do powyższych zmieniają się w czasie, bowiem są odpowiedzią na przemiany w świecie zewnętrznym, co zresztą nie powinno być zaskoczeniem. Doskonały przykład stanowi moda na ballady i powieści poetyckie w okresie romantyzmu, który kojarzymy z Mickiewiczem, czy powieść realistyczna charakterystyczna dla XIX wieku. W dodatku dzisiejsza powieść nie jest już tą samą powieścią, co 300 lat temu.

Dziś trendy się zmieniły, preferujemy różnego rodzaju poradniki i raczej lżejszą literaturę. W związku z tym gatunki wciąż żyją, pojawiają się i giną, by zaspokajać bieżące potrzeby społeczności. Popularne gatunki książek są o wiele liczniejsze, lecz tutaj wymienię tylko kilkanaście najważniejszych. 

Określają raczej pewne charakterystyczne cechy budowy i stylu utworów. Niektóre z nich mieszają cechy różnych rodzajów literatury, więc ciężko określić ich przynależność. Dlatego zalecam wziąć podczas czytania taryfę ulgową.

• Epika • Liryka • Dramat

Anegdota

To zazwyczaj krótka, wierszowana opowieść opisująca prawdziwe lub zmyślone zdarzenia z życia słynnych postaci. Można się w niej doszukać pewnej wartości edukacyjnej, ale całość ma raczej zabarwienie humorystyczne. Charakteryzuje się z reguły mocnym zakończeniem i niespodziewaną puentą, na przykład:

Jedna z wielbicielek zapytała Marka Twaina:

– Czy w miłości ma pan szczęście, czy pecha?

– Niestety, pecha. Jedyna kobieta na świecie którą kocham, wyszła za mąż.

– Czy będę niedyskretna, jeśli spytam za kogo?

– Za mnie.

Bajka

To określenie należy do niezbyt długich utworów posiadających morał, czyli coś, co ma nakłonić czytelnika do głębszych przemyśleń związanych z działaniami bohaterów. Bajka kierowana jest głównie do dzieci, ponieważ uczy poprzez zabawę. Klasyki w tej dziedzinie to utwory Ignacego Krasickiego czy Ezopa.

Ballada

Ten gatunek najprawdopodobniej pochodzi z Włoch. Łączy w sobie cechy wszystkich trzech rodzajów literackich. Często występują postacie fantastyczne i ożywione formy natury, natomiast najbardziej charakterystyczne jest nastawienie na obecność ludu i folkloru, z którymi sympatyzuje się autor. Np. ,,Świtezianka", ,,Balladyna".

Baśń

Z reguły również są to krótkie utwory. Odbywa się w nich stara jak świat walka dobra ze złem, granice między światem rzeczywistym i fantastycznym są mocno zatarte. Ponadto nie jesteśmy w stanie dokładnie określić miejsca i czasu akcji. Najbardziej cenione i najpiękniejsze zbiory to baśnie Christiana Andersena lub Braci Grimm, czy choćby ,,Piękna i Bestia".

Dziennik

W przeciwieństwie do pamiętnika, wydarzenia w dzienniku są spisywane na żywca, w dniu wydarzenia. W związku z tym uwydatniane są zupełnie inne cechy i zachowania bohaterów książki. Któż nie słyszał o ,,Dzienniku cwaniaczka"?

Erotyk

Chyba nie muszę tłumaczyć, jaka jest tematyka tego gatunku. Jest to odmiana liryki miłosnej, która skupia się głównie na zmysłowych odczuciach i doznaniach. Pierwsze erotyki powstawały już w starożytnej Grecji, ale swój rozkwit przeżywały... w średniowieczu. Podmiotem jest zazwyczaj nieszczęśliwie zakochany człowiek, który kieruje do swej miłości soczyste pochwały, wyznania i skargi.

Fraszka

To najczęściej krótki twór wierszowany lub rymowany, o różnorodnej tematyce. Jej istota tkwi natomiast w jakiejś błyskotliwej myśli, na której opiera się właściwie cały utwór. Jednym z mistrzów w tej materii był Jan Kochanowski, i to jemu zawdzięczamy określenie ,,fraszka.

Haiku

Ten gatunek literacki przybył do nas z Japonii. Za twórcę haiku uznaje się Matsuo Basho. Całość składa się z maksymalnie 17 sylab, zazwyczaj w systemie 5-7-5 w jednej linijce. To bodaj najprostsza forma poetycka, jaka kiedykolwiek powstała. Skupiamy się na szybkim ukazaniu ulotnych wrażeń, oszczędzając na środkach stylistycznych. 

Hymn

Charakteryzuje się sporą dawką patetyzmu. Zwykle aż bije od niego uroczysty i podniosły nastrój, bowiem ma za zadanie przede wszystkim wychwalanie postaw patriotycznych, choć dawniej często służył w celach religijnych. Słynne polskie hymny to między innymi „Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego czy „Czego chcesz od nas, Panie?” Jana Kochanowskiego.

Komedia

To jeden z trzech gatunków dramatu. Jest to pogodna, lekka lektura, charakteryzująca się wartką akcją i licznymi wątkami komediowymi. Postacie bohaterów często są przerysowane, a wszystko prawie zawsze kończy się szczęśliwie. Współcześnie wyróżniamy komedię romantyczną z bogatymi elementami fantastycznymi, np. u Szekspira, oraz komedię klasycystyczną, bazującą na realizmie, jak w ,,Skąpcu" autorstwa Moliera. My w szkole odgrywaliśmy też kiedyś scenkę z ,,Moralności pani Dulskiej" :).

Legenda

Samo słowo po łacinie oznacza dosłownie coś, co należy przeczytać. Chociaż czasem są to mocno podkoloryzowane opowieści, od mitów różnią się tym, że występują w nich postaci historyczne. Te drugie traktują o bogach i różnych zmyślonych stworach. 

Opowiadają dzieje władców, świętych oraz polityków. Legendy stanowiły podwaliny pod pierwsze europejskie dzieła. Za pierwszy polski zbiór uznaje się Kroniki Galla Anonima.

Nowela

Stosunkowo krótkie dzieło pisane prozą, z wyraźnie nakreśloną akcją o dość dramatycznym przebiegu, krążącą wokół jednego jedynego wątku, bez masy pobocznych tematów i rozbudowanych opisów przyrody - już wiesz, że masz do czynienia z nowelą.

Zawiera opis konkretnego, z pozoru nic nieznaczącego zdarzenia, które okazuje się mieć wartość symboliczną. Wszystko ma swoją przyczynę i skutek. Tak jak na przykład w ,,Kamizelce" Prusa - kiedy żona codziennie skracała pasek ubrania, by udowodnić mężowi, że nie chudnie, a on z kolei znów przesuwał sprzączki. Kamizelka stała się w ten sposób symbolem płomiennej miłości.

Opowiadanie

To utwór do ok. 40 tys. znaków. To, gdzie są postawione granice pomiędzy najpopularniejszymi formami prozy, najlepiej obrazuje ten schemat: drabble 1000 słów < miniatura 7500 słów < opowiadanie (w tym nowela) 17500 słów < mikropowieść 40 tys. słów < powieść więcej niż 40 tys. słów. Oczywiście są to tylko dane szacunkowe, opracowane na podstawie Nagrody Hugo. Przynależność do danego rodzaju determinuje jeszcze parę innych czynników, jak forma utworu.

Opowiadanie to jednowątkowa proza o akcji prostej jak trzonek od łopaty, zazwyczaj bez wątków pobocznych. Doskonały przykład stanowi znana wszystkim ,,Opowieść wigilijna" Dickensa.

drabble < miniatura < opowiadanie (w tym nowela) < mikropowieść < powieśćPieśń

To najstarszy i najbardziej rozpoznawalny gatunek poezji lirycznej, choć dziś rzadko używana - a szkoda. Wcześniej była mocno związana z muzyką, stąd jej specyficzna budowa. Jest podzielona strofy i z reguły ma poważną tematykę, czasem jest częścią większego poematu. Pierwszym pieśniarzem według tradycji był Horacy, np. ,,Pieśń Zimowa".

Poemat

Wyróżniamy dwa rodzaje tego gatunku. Poemat dygresyjny opowiada o podróżach głównego bohatera i najczęściej był dla autorów wymówką do podejmowania bieżących tematów, jak sztuka czy polityka, np. ,,Imagina" Marii Konopnickiej. W związku z tym nie ma też zbyt mocno rozwiniętej fabuły. 

Z kolei poemat heroikomiczny łączy bardzo przyziemne sprawy z podniosłym stylem ich opowiadania, co razem daje komiczny efekt. Wśród polskich pisarzy wskazac można ,,Myszeidę" Ignacego Krasickiego.

Powieść

Niby każdy wie, co to, ale gdy przychodzi do tłumaczenia, niewielu potrafi wskazać jej cechy. Ciąg wydarzeń jest niezwykle rozbudowany i skomplikowany, mamy liczne dialogi i wielu bohaterów. Występuje narriator, a całość jest pisana prozą. Dla ułatwienia ogarnięcia całego tego miszmaszu akcja zwykle toczy się liniowo, logicznie. Trzeba mieć na uwadze, że ostatnio coraz częściej pisarze odchodzą od standardowych założeń. Klasykiem powieści, swoistym wzorem, może być chociażby ,,Ania z Zielonego Wzgórza".

Reportaż

Powstał w związku z szybkim rozwojem pracy w II połowie XIX wieku. Jest to subiektywna relacja pewnych zdarzeń, których autor był naocznym świadkiem. Współcześnie najbardziej uznane są reportaże Johna Reeda. 

Satyra

Kolejny gatunek, który łączy w sobie cechy wszystkich 3 rodzajów literatury. Celem satyry jest prześmiewcze piętnowanie określonych zachowań, zjawisk, obyczajów czy grup społecznych. Świat i postacie ukazywane są w sposób karykaturalny, bez żadnych pozytywnych powiązań. Czysta krytyka. Na przykład ,,Człowiek i zwierz", ,,Żona modna", ,,Do króla".

Tragedia

To jeden z podstawowych gatunków dramatu. Obowiązuje zasada 3 jedności: miejsca, czasu i akcji - wszystko jest ze sobą powiązane. Oś wydarzeń stanowi starcie wybitnej jednostki z siłami wyższymi, tudzież fatum, które kończy się nieuchronną klęską bohatera. Każdy zna ,,Romeo i Julię" Szekspira.

Odmiany gatunkowe

I wreszcie ostatnia, najniższa kategoria, która najbardziej interesuje czytelników. To właśnie za pomocą tematycznych odmian oznacza się książki na półkach księgarni. Kryminały, thrillery, romanse, biografie, pamiętniki, komiksy, poradniki... To widzimy na co dzień.

W zestawieniu ,,Misery" Kinga, ,,Lotu nad kukułczym gniazdem" Kessey i ,,Władcy pierścieni" Tolkiena ewidentnie coś nie gra. Niby wszystkie są powieściami, ale jednak coś je różni. I to całkiem sporo!

Pierwsza to thriller, druga to powieść psychologiczna, a trzecia to z kolei fantasy, najpopularniejsza obecnie kategoria, która w tym przypadku rozpada się na high fantasy. Obok mamy jeszcze low fantasy (akcja w świecie rzeczywistym), dark fantasy (z elementami horroru), heroic fantasy (nie po heroinie, ale kręci wokół postaci herosów), science fiction... i dużo, dużo więcej. 

Mam nadzieję, że tekst okazał się pomocny i życzę powodzenia we własnych poszukiwaniach w bibliotece :) Możesz podzielić się swoimi przemyśleniami na temat posta w komentarzu, chętnie podyskutuję ↓ Znajdziesz mnie też na Youtube (nowy film w każdy poniedziałek), Facebooku oraz Instagramie.